شترمرغها به عنوان بزرگترین و سنگینترین پرندگان زنده جهان، توجه زیادی را به خود جلب کردهاند. این پرندگان بیپرواز به جثه عظیم و توانایی دویدن با سرعت بالا شناخته میشوند، در مناطق مختلف جهان از جمله آفریقا، استرالیا و آمریکای جنوبی یافت میشوند. شترمرغها از نظر زیستی به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: شترمرغ آفریقایی و سایر پرندگان بیپرواز نزدیک به آنها مانند اِمو، رئا و کسواری.
هر یک از این پرندگان دارای ویژگیهای منحصربهفردی هستند که آنها را به موجوداتی منحصر به فرد و شگفتانگیز تبدیل میکند. شترمرغها نه تنها به دلیل ویژگیهای طبیعی خود، بلکه به دلیل نقش مهمشان در اقتصاد جهانی، از جمله تولید گوشت، تخم، پر و چرم باارزش، اهمیت دارند. شناخت انواع شترمرغها و پرندگان نزدیک به آنها، به ما این امکان را میدهد تا بهتر با دنیای این موجودات جذاب آشنا شویم و ارزش آنها را در اکوسیستمهای مختلف و کاربردهای اقتصادی درک کنیم.
فهرست مطالب
پرندگان نزدیک به شترمرغ، گروهی از پرندگان بیپرواز هستند که از نظر جثه بزرگ بوده و همگی قادر به پرواز نیستند. این پرندگان با وجود تفاوتهایی در ظاهر و زیستگاه، به دلیل شباهتهای زیستی و تکاملی به شترمرغها مرتبط هستند. آنها به دسته پرندگان بیپرواز (Ratites) تعلق دارند. در ادامه برخی از مهمترین پرندگان نزدیک به شترمرغ را معرفی میکنیم:
• نام علمی : Dromaius novaehollandiae
• محل زندگی: استرالیا
• ویژگیها: اِمو، دومین پرنده بزرگ جهان پس از شترمرغ است. قد این پرنده تا 2 متر و وزن آن حدود 60 کیلوگرم است. اِموها قادر به پرواز نیستند، اما به سرعت میتوانند بدوند (تا 50 کیلومتر در ساعت). پرهای آنها خاکستری مایل به قهوهای است و در مناطق بیابانی و نیمهخشک استرالیا زندگی میکنند.
• تولیدات: اِمو به خاطر تولید روغن معروف است که خواص دارویی و آرایشی دارد. همچنین گوشت این پرنده در برخی مناطق مورد استفاده قرار میگیرد.
• گونهها:
رئا بزرگ (Greater Rhea - Rhea americana)
• محل زندگی: آمریکای جنوبی، در کشورهایی مانند آرژانتین و برزیل.
• ویژگیها: قد این پرنده تا 1.7 متر و وزن آن تا 40 کیلوگرم است. رئا بزرگ به دلیل جثه کوچکتر نسبت به شترمرغ آفریقایی شناخته میشود.
رئا کوچک (Lesser Rhea - Rhea pennata)
• محل زندگی: مناطق کوهستانی آمریکای جنوبی مانند شیلی و آرژانتین.
•ویژگیها: رئا کوچک جثهاش از رئا بزرگ کوچکتر است و پرهای ضخیمتری دارد که به آنها کمک میکند در مناطق سردتر زنده بمانند.
• نام علمی : Apteryx
• محل زندگی: نیوزیلند
• ویژگیها: کیوی کوچکترین پرنده از گروه پرندگان بیپرواز است. قد آن بین 20 تا 45 سانتیمتر است و وزن آن بین 1 تا 3.5 کیلوگرم. کیویها دارای بالهای بسیار کوچکی هستند که در زیر پرهای ضخیمشان پنهان شده است. آنها به دلیل حس بویایی قوی، جستجوی غذا در شب و بدن کرکدار معروفاند.
• تولیدات: کیویها اهمیت اقتصادی ندارند و بیشتر به عنوان نماد ملی نیوزیلند شناخته میشوند.
• گونهها:
کسواری جنوبی (Southern Cassowary - Casuarius casuarius)
• محل زندگی: شمال استرالیا و گینه نو.
• ویژگیها: کسواریها به دلیل داشتن تاج شاخیشکل روی سر و پاهای قدرتمند معروفاند. قد آنها میتواند به 1.7 متر برسد و وزن آنها حدود 60 کیلوگرم است. پاهای بسیار قدرتمند آنها قادر به ضربات محکم و خطرناک هستند.
کسواری شمالی (Northern Cassowary - Casuarius unappendiculatus)
• محل زندگی: گینه نو.
کسواری کوتوله (Dwarf Cassowary - Casuarius bennetti)
• محل زندگی: گینه نو و جزایر اطراف.
شترمرغها از جمله بزرگترین و مقاومترین پرندگان بیپرواز جهان هستند که به دلیل ویژگیهای فیزیکی و اقتصادی خود، همواره مورد توجه پرورشدهندگان و محققان قرار گرفتهاند. این پرندگان عظیمالجثه که بومی آفریقا هستند، در طول زمان به نژادها و زیرگونههای مختلفی تقسیم شدهاند که هر یک دارای ویژگیهای منحصر به فردی از لحاظ اندازه، رنگبندی و سازگاری با محیط زیست هستند.
نژادهای مختلف شترمرغ در مناطق مختلف آفریقا، از صحراهای سوزان تا مناطق نیمهخشک، پراکندهاند و هر یک به دلیل تواناییهای خاص خود در برابر شرایط زیستمحیطی، مانند گرما و کمبود آب، برجسته شدهاند. علاوه بر این، هر نژاد بهطور خاص در تولید محصولات ارزشمندی مانند گوشت، پوست و پر، نقش مهمی ایفا میکند.
شترمرغ سومالی یا شترمرغ گردن آبی، با رنگ خاکستری به آبی مایل در ران و گردن، در فصل جفتگیری به رنگ آبی عمیق تغییر میکند. این نوع شترمرغها عمدتاً در مناطق با درختان بلند و پوشش گیاهی فراوان زندگی میکنند.
جمعیت شترمرغهای سومالی در گذشته بسیار بود، اما به دلیل تجزیههای سیاسی در شرق آفریقا و نادیده گرفتن حفاظت از حیات وحش، این پرندهها به شکار غیرقانونی بیشتری تحت فشار قرار گرفتند. شترمرغهای اهلی این گونه معمولاً به وزن ۱۱۰ کیلوگرم میرسند و در برخی کشورهای آفریقایی برای مصارف مختلفی از جمله گوشت، پوست، تخم و روغن استفاده میشوند
• محل زندگی: شاخ آفریقا و کشورهای سومالی، اتیوپی و بخشهایی از کنیا.
• ویژگیها: این نژاد دارای گردن و پاهای آبیرنگ است که از سایر زیرگونهها متمایز میشود. همچنین نسبت به دیگر زیرگونهها کمی کوچکتر است.
• ویژگیهای اقتصادی: پرورش این نژاد نسبت به نژادهای دیگر کمتر رایج است، اما به دلیل ویژگیهای ظاهری متمایز خود توجه زیادی را به خود جلب کرده است.
• محل زندگی: استرالیا
• ویژگیها: شترمرغ استرالیایی دومین پرنده بزرگ زنده پس از شترمرغ آفریقایی است. این پرنده نیز نمیتواند پرواز کند و قد آن به حدود 2 متر و وزن آن به 60 کیلوگرم میرسد. شترمرغ استرالیایی دارای پرهای خاکستری مایل به قهوهای است و اغلب در مناطق بیابانی و نیمهخشک استرالیا دیده میشود.
• ویژگیهای اقتصادی: روغن شترمرغ استرالیایی به دلیل خواص درمانی در محصولات آرایشی و دارویی استفاده میشود. گوشت آن نیز به عنوان منبع پروتئین کم چرب مورد توجه است.
این شترمرغها دارای جثه کوچکتری نسبت به نژادهای آفریقایی هستند اما بزرگترین پرنده بومی استرالیا بهشمار میآیند. آنها گردن و پاهای بلندی دارند و پرهای بدنشان سیاه است. پاهای شترمرغ استرالیایی سه انگشت دارند درحالی که شترمرغهای نژاد آفریقایی دو انگشت دارند. طول و قد این پرندهها معمولاً بین 150 تا 190 سانتیمتر متغیر است و جنس ماده آنها دارای جثه بزرگتری نسبت به نرها است.
• محل زندگی : شمال آفریقا، به ویژه در مناطق صحرای بزرگ آفریقا.
• ویژگیها: بزرگترین زیرگونه شترمرغ، با قد تا 2.7 متر. رنگ پوست نرها بیشتر صورتی است.
• ویژگیهای اقتصادی : به دلیل جثه بزرگ و تولید گوشت و پوست باکیفیت، پرورش این زیرگونه از نظر اقتصادی اهمیت بالایی دارد.
شترمرغهای گردن قرمز در گذشته گسترده بودند، اما اکنون فقط در بخشهای خاصی از شمال آفریقا و آمریکا زندگی میکنند. اهلیکردن این نژاد دشوار است و آنها رفتار تهاجمی دارند. شترمرغهای این نوع به بلوغ جنسی دیرتری میرسند که پرورش آنها را مشکل میکند. پرورش آنها نیز با مشکلاتی همچون تلفات بالا روبرو است، زیرا جوجههایشان سازگاری کمتری با محیط پرورش دارند.
• محل زندگی : بیشتر در مناطق جنوبی آفریقا مانند آفریقای جنوبی و نامیبیا.
• ویژگیها : کمی کوچکتر از شترمرغ شمال آفریقا و پوست نرها بیشتر به رنگ خاکستری یا قهوهای است.
• ویژگیهای اقتصادی: این نژاد به طور گستردهای برای پرورش صنعتی گوشت، تخم و پوست استفاده میشود
پرهای این پرنده زمانی یک کالای با ارزش بود و از این رو در روزگار قدیم اهلی می شدند به طور کلی این نوع شترمرغ ها رفتار آرامی دارند و به راحتی رام میشوند. کشاورزان مناطق جنوبی افریقا این پرنده را به طور گسترده پرورش می دهند و تقریبا بیش از 70 درصد بازار عرضه گوشت و پوست شترمرغ جنوبی در اختیار پرورش دهندگان آن منطقه است.
• محل زندگی: بیشتر در شرق آفریقا و در کشورهای کنیا و تانزانیا.
• ویژگیها: این زیرگونه دارای پاها و گردن صورتیرنگ است و شباهت زیادی به شترمرغ شمال آفریقا دارد، اما کمی کوچکتر است.
• ویژگیهای اقتصادی: این زیرگونه نیز به دلیل تولیدات گوشت و پوست، اهمیت اقتصادی دارد، هرچند کمتر از نژادهای شمال و جنوب آفریقا پرورش داده میشود.
شترمرغ ماسایی جنس نر خود را در فصل جفتگیری با رنگ صورتی پررنگ در گردن و رانها زیبا میکند تا ماده را جذب کند. این پرنده دارای غدد دفع نمک است که از آنجا میتواند تشنگی خود را با آبهای شور رفع کند. وزن جنس نر این شترمرغ به تا 140 کیلوگرم میرسد و مادهها از آن کوچکترند.
شترمرغ ماسایی با محیطهای پرورشی سازگاری دارد و پوشش پر بدنش در هوای سرد و گرم از او محافظت میکند. این گونه برای تجارت گوشت، تخم، پوست، مژه و روغن شترمرغ پرورش داده میشود.
• محل زندگی: در گذشته در شبه جزیره عربستان زندگی میکرد.
• ویژگیها: این زیرگونه اکنون منقرض شده است، اما در زمان حیات خود کوچکترین زیرگونه شترمرغ بود و در مناطق بیابانی زندگی میکرد.
شترمرغ عربی به عنوان کوچکترین زیرگونه شترمرغهای آفریقایی شناخته میشد، اما متأسفانه این زیرگونه به دلیل شکار بیرویه و تخریب زیستگاههای طبیعی خود در اوایل قرن بیستم منقرض شد.
هر نژاد شترمرغ دارای ویژگیهای خاصی است که میتواند بر اساس محیط پرورش و نیازهای اقتصادی انتخاب شود. برخی نژادها مانند شترمرغ آفریقای جنوبی به دلیل سرعت رشد بالا و تولید بیشتر گوشت و پوست در شرایط آب و هوایی مختلف سازگاری خوبی دارند. در حالی که نژادهایی مانند شترمرغ ماسایی و سومالی که مقاوم به شرایط سخت و بیابانی هستند، ممکن است برای مناطق خشک و گرم ایران انتخاب شوند.
پرورش شترمرغ در ایران نه تنها به تنوع نژادی این پرنده مربوط میشود، بلکه عوامل مهم دیگری همچون شرایط جغرافیایی (آب و هوا، اقلیم، خاک و دمای منطقه) و نیازهای اقتصادی نیز تأثیرگذار هستند.
شرایط آب و هوایی: شترمرغها به عنوان پرندگانی که در اصل بومی آفریقا هستند، با آب و هوای گرم و خشک سازگاری دارند. در ایران نیز، مناطقی با آب و هوای گرم و خشک مانند استانهای مرکزی، جنوبی و برخی مناطق نیمهبیابانی به دلیل شباهت به زیستگاههای طبیعی شترمرغ، مکانهای مناسبی برای پرورش این پرنده به شمار میآیند. برای مثال، استانهایی مانند کرمان، یزد، فارس و اصفهان جزو مناطق مطلوب برای پرورش شترمرغ هستند.
ارتفاع از سطح دریا: مناطق مختلف ایران با ارتفاعهای متفاوت از سطح دریا، شرایط خاصی برای پرورش شترمرغ فراهم میکنند. ارتفاعات پایین و گرمتر برای رشد و تکثیر نژادهای خاصی از شترمرغ، مانند شترمرغ آفریقای جنوبی، مناسبتر هستند.
خاک و زمینهای پرورشی: برای پرورش شترمرغ، نیاز به زمینهایی وسیع و مناسب برای جابجایی و فعالیت پرندگان است. زمینهایی با خاک مناسب برای کاشت علوفه و تامین تغذیه پرنده نیز اهمیت دارد.
تولید گوشت: یکی از دلایل اصلی پرورش شترمرغ در ایران، تولید گوشت با کیفیت و پرارزش است. گوشت شترمرغ به دلیل کمچرب بودن و سرشار بودن از پروتئین، جایگاه مهمی در بازارهای داخلی و حتی صادراتی پیدا کرده است. نژادهای خاصی که برای تولید گوشت مناسبتر هستند، بر اساس تقاضای بازار و ظرفیتهای اقتصادی انتخاب میشوند.
پوست شترمرغ به عنوان یکی از باارزشترین محصولات جانبی شناخته میشود که در صنایع چرمی، بهویژه در تولید کیف، کفش و پوشاک لوکس استفاده میشود. نژادهایی با پوست با کیفیت، که مقاوم و زیبا هستند، برای پرورش انتخاب میشوند تا بتوانند در بازارهای چرمی و مد جایگاه خوبی داشته باشند.
پر شترمرغ نیز در صنایع تزیینی و هنری کاربرد دارد. برخی مزارع شترمرغ در ایران ممکن است به پرورش نژادهایی بپردازند که پرهای باارزشی تولید میکنند.
برخی نژادهای شترمرغ که محصولاتشان قابلیت صادرات به بازارهای بینالمللی را دارند، در مناطقی از ایران پرورش داده میشوند که زیرساختهای لازم برای تولید، فرآوری و صادرات این محصولات وجود داشته باشد. بنابراین، نیازهای اقتصادی محلی و بینالمللی نیز بر انتخاب نژادها تأثیر میگذارند.
سازگاری نژادهای مختلف شترمرغ با محیطهای مختلف در شهرهای ایران یکی از عوامل مهم در موفقیت پرورش این پرندهها است. با توجه به تنوع جغرافیایی ایران، انتخاب نژاد مناسب برای هر منطقه بر اساس ویژگیهای آب و هوایی، شرایط زمین و نیازهای اقتصادی انجام میشود. در ادامه به بررسی سازگاری نژادهای مختلف شترمرغ با شرایط اقلیمی و جغرافیایی برخی از شهرهای ایران میپردازیم:
مناطق سازگار: استانهای مرکزی و جنوبی ایران مانند فارس، کرمان، یزد، اصفهان و تهران.
ویژگیهای محیطی: این نژاد به دلیل مقاومت بالا در برابر شرایط آب و هوای گرم و خشک، برای پرورش در مناطق گرم ایران بسیار مناسب است. این مناطق دارای تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای نسبتاً معتدل هستند، که به خوبی با زیستگاههای طبیعی شترمرغ آفریقای جنوبی همخوانی دارد.
سازگاری: شترمرغ آفریقای جنوبی به خوبی با محیطهای خشک و نیمهخشک سازگار است و به دلیل جثه بزرگ و توانایی بالا در تولید گوشت و پوست، به عنوان نژاد محبوب در شهرهایی مانند یزد و کرمان پرورش داده میشود. این نژاد میتواند دمای بالای تابستان را تحمل کند و در شرایط آب و هوای خشک به خوبی رشد کند.
مناطق سازگار: استانهای مرکزی، شمالی و جنوبی مانند اصفهان، تهران، البرز و خراسان رضوی.
ویژگیهای محیطی: این نژاد نیز از نژادهای مقاوم در برابر گرما و خشکی است. توانایی سازگاری با شرایط مختلف آب و هوایی، از جمله مناطق نیمهبیابانی و همچنین مناطق معتدلتر، این نژاد را برای پرورش در بسیاری از استانهای ایران مناسب کرده است.
سازگاری: شترمرغ زیمبابوهای در مناطق با تابستانهای گرم و زمستانهای سردتر نسبت به شترمرغ آفریقای جنوبی بهتر عمل میکند و در نتیجه، برای مناطقی که تغییرات فصلی بیشتری دارند، مانند خراسان رضوی و تهران، مناسبتر است.
مناطق سازگار: مناطق گرم و خشک جنوبی و شرقی ایران مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان.
ویژگیهای محیطی: این نژاد که بومی شرق آفریقا است، به دلیل مقاومت در برابر گرمای شدید و شرایط خشک و نیمهبیابانی، برای مناطق خشک و بیابانی ایران بسیار مناسب است.
سازگاری: شترمرغ ماسایی توانایی مقاومت در برابر دمای بالا و کمبود منابع آبی را دارد. به همین دلیل، در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان که دما در تابستان بسیار بالا میرود و منابع آبی محدود هستند، این نژاد میتواند عملکرد خوبی داشته باشد.
مناطق سازگار: مناطق بیابانی و نیمهبیابانی ایران مانند یزد، کرمان، خوزستان.
ویژگیهای محیطی: شترمرغ سومالی نیز از نژادهایی است که با شرایط خشک و کمآب سازگار است. این نژاد بیشتر در مناطق خشک شمال شرقی آفریقا زندگی میکند و برای محیطهایی با بارندگی کم و دمای بالا مناسب است.
سازگاری: این نژاد در مناطق بسیار خشک و با بارش کم، مانند یزد و کرمان، میتواند با استفاده از منابع محدود آبی و تغذیهای به خوبی زنده بماند و رشد کند.
مناطق سازگار: مناطق گرم و نیمهبیابانی ایران مانند خوزستان، فارس، بوشهر.
ویژگیهای محیطی: این نژاد که به دلیل پوست تیره و گردن آبی متمایز است، معمولاً در مناطق گرمسیری و نیمهخشک بهتر عمل میکند.
سازگاری: شترمرغ گردن آبی با توجه به مقاومت بالا در برابر گرما، در مناطقی که دارای تابستانهای بسیار گرم و زمستانهای معتدل هستند، مانند خوزستان و بوشهر، پرورش داده میشود.
مناطق سازگار: مناطق معتدل و نیمهخشک ایران مانند شهرهای شمالیتر یا معتدل مرکزی.
ویژگیهای محیطی: امو، پرندهای بومی استرالیا است و به آب و هوای معتدل تا گرم و خشک سازگار است. این پرنده بیشتر به خاطر تولید روغن و گوشت پرورش داده میشود.
سازگاری: امو در مناطقی از ایران که دارای آب و هوای معتدلتر هستند، مانند شهرهای مرکزی و نیمهخشک، قابلیت پرورش خوبی دارد. برای مناطقی که تابستانهای بسیار گرم دارند، این پرنده مناسب نیست.
شترمرغ، بزرگترین پرنده زنده در جهان، بومی قاره آفریقا است و بهخاطر ویژگیهای منحصربهفرد خود از جمله گوشت باارزش، تخمهای بزرگ و پوست مرغوب، همواره مورد توجه انسانها بوده است. امروزه، علاوه بر زیستگاه طبیعی، مزرعههای پرورش شترمرغ در سراسر جهان تأسیس شدهاند و نژادهای مختلف این پرنده، بهویژه نژادهای گوشتی، به منظور بهرهبرداری اقتصادی پرورش مییابند.
در گذشته، شکار غیرقانونی شترمرغها برای استفاده در صنعت مد رواج داشت؛ از پرها، پوست و حتی چربی بدن آنها برای ساخت محصولات لوکس استفاده میشد. این فعالیتها بهویژه نژادهایی چون شترمرغ گردن قرمز و شترمرغ سومالی را بهطور جدی تهدید میکرد، زیرا گوشت و تخم این نژادها از ارزش بالایی برخوردار بود و همین امر باعث شد که این گونهها به آستانه انقراض نزدیک شوند.
در پاسخ به این تهدیدات، گروههای حامی محیط زیست و برخی متخصصان پرورش طیور، اقداماتی حفاظتی از جمله تکثیر و جوجهکشی از تخمهای نطفهدار این نژادها را آغاز کردهاند. با استفاده از دستگاههای جوجهکشی شترمرغ، تلاش میشود تا جمعیت این گونهها بازسازی شود و گلههای پرورشی نیز به منظور احیای طبیعت، در زیستگاههای طبیعی رهاسازی میشوند. با این حال، همچنان باید مراقبت و نظارت دقیقی اعمال شود تا از نابودی کامل این نژادهای ارزشمند جلوگیری شود، چرا که سرنوشتی مشابه با شترمرغ عربی که اکنون منقرض شده است، میتواند گریبانگیر آنها نیز شود.
این اقدامات حفاظتی، اگرچه امیدبخش هستند، اما نیازمند تلاشهای مستمر و هماهنگ در سطح جهانی برای حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از انقراض این پرندگان باارزش میباشند.